Nazwa Małopolska (łac. Polonia Minor) została pierwszy raz użyta w źródłach pisanych w 1411 r. a potwierdzona dopiero w roku 1493 w statucie piotrkowskim króla Jana Olbrachta w celu odróżnienia tej części państwa od Wielkopolski (łac. Polonia Maior). Pierwotne znaczenie tej nazwy nie jest pewne – słowa maior i minor można odczytywać tu w kilku kontekstach (nie tylko najbardziej oczywiste: większa – mniejsza, ale też np.: starsza – młodsza, rozszerzona – właściwa).

Obecnie, po wprowadzeniu reformy administracyjnej w 1999 roku, określenia „Małopolska” używa się głównie lub niemal wyłącznie w stosunku do obszaru, utworzonego w trakcie wspomnianej reformy województwa małopolskiego w charakterze synonimu lub akronimu.

Charakterystyka geograficzno-polityczna

Geograficznie województwo małopolskie obejmuje częściowo Karpaty Zachodnie oraz Wyżynę Małopolską. Najniżej położony punkt w regionie to Wisła koło Słupca: 158 m n.p.m., z kolei najwyżej leżą Rysy: 2499 m n.p.m. Ukształtowanie powierzchni ma więc charakter zdecydowanie górski i wyżynny. Małopolska graniczy na zachodzie z województwem śląskim, na północy zwojewództwem świętokrzyskim, na wschodzie z województwem podkarpackim a na południu, wzdłuż granic Polski, ze Słowacją.

Na terenie województwa występują trzy euroregiony, czyli jednostki funkcjonujące w obszarze dwóch lub więcej państw: Tatry – na południu, Beskidy – na południowym zachodzie, Karpacki – na wschodzie.

Z uwagi na urozmaicone warunki naturalne na terenie Małopolski znajduje się wiele obszarów chronionych:

• 6 parków narodowych (Babiogórski, Gorczański, Magurski (fragment; siedziba dyrekcji w woj. podkarpackim), Ojcowski, Pieniński i Tatrzański,
• 11 parków krajobrazowych (Beskidu Małego, Bielańsko-Tyniecki, Ciężkowicko-Rożnowski, Dłubniański, Dolinki Krakowskie, Orlich Gniazd, Pasma Brzanki, Popradzki, Rudniański, Tenczyński oraz Wiśnicko-Lipnicki),
• 85 rezerwatów przyrody,
• 2189 pomników przyrody.

W województwie małopolskim lasy pokrywają powierzchnię 434,3 tys. ha, co stanowi prawie 30% jego powierzchni. Najbardziej charakterystyczne dla regionu są lasy bukowe porastające m.in. znaczną część Beskidów, a także świerkowy starodrzew (charakterystyczne tatrzańskie „smreki”). Cennym obszarem leśnym jest Puszcza Niepołomicka stanowiąca fragment olbrzymiego kompleksu rozciągającego się przed kilkuset laty na wschód od Krakowa. W niej polował król Władysław Jagiełło, a później królowa Bona. Do dzisiaj w Puszczy Niepołomickiej pod stałą ochroną żyje stado żubrów.

W województwie małopolskim znajduje się również pustynia Błędowska położona na zachód od Olkusza. Jednak chcąc odwiedzić pustynię należy się spieszyć – jej obszar kurczy się z roku na rok (obecnie 30 km² z wcześniejszych 80 km²).

Województwo małopolskie posiada najdłuższą sieć szlaków wśród wszystkich województw. Według danych Zarządu Głównego PTTK w dniu 31 grudnia 2020 r. na jego obszarze było 8,6 tys. km wyznakowanych szlaków, w tym szlaków: pieszych górskich – 3,5 tys. km, konnych – 2,5 tys. km, rowerowych – 1,2 tys. km, pieszych nizinnych – 1,1 tys. km.

Bogactwem województwa są wody mineralne i lecznicze, a na szczególną uwagę zasługują liczne baseny z wodami termalnymi. Staystyki GUS donoszą, że w końcu 2020 r. w województwie znajdowało się 9 miejscowości o statusie uzdrowiska (z 45 w Polsce):

• 5 uzdrowisk górskich (Krynica-Zdrój, Rabka-Zdrój, Szczawnica, Wysowa-Zdrój, Żegiestów-Zdrój),
• 3 uzdrowiska podgórskie (Muszyna, Piwniczna-Zdrój, Wapienne)
• 1 uzdrowisko nizinne (Swoszowice).

Dodatkowo w Wieliczce funkcjonuje sanatorium w podziemnym wyrobisku górniczym, a Czarny Dunajec posiada status obszaru ochrony uzdrowiskowej.

Powierzchnia obszaru Małopolski to 15 183 km², co sprawia, że jest ona dopiero na 12 miejscu wśród 16 polskich województw i wynosi niecałe 5% powierzchni Polski. Liczba populacji zamieszkującej w tej lokalizacji to 3 430 370 osób.

W granicach wojewóztwa są 62 miasta, w tym 3 miasta na prawach powiatu. Największe miasta regionu to: Kraków, Tarnów, Nowy Sącz. Stolicą regionu, jak również władz samorządowych jest Kraków.

Ruch turystyczny

Jest to jeden z najbogatszych turystycznie regionów Polski. Badania ruchu turystycznego potwierdzają trendy wzrostowe odwiedzających ten region turystów krajowych oraz zagranicznych.

W końcu lipca 2021 r. w województwie małopolskim działało 1,4 tys. turystycznych obiektów noclegowych, w których znajdowało się 99,3 tys. miejsc noclegowych. Obiekty całoroczne stanowiły 86,9%.

Wśród korzystających z noclegów w turystycznych w obiektach noclegowych przeważali turyści krajowi (87,2%), którym udzielono 7822,3 tys. noclegów (88,7% ogólnej liczby udzielonych noclegów). Większość z nich wybrało hotele. W grupie pozostałych obiektów najwięcej turystów krajowych skorzystało z zakwaterowania w pokojach gościnnych/kwaterach prywatnych – 164,1 tys. osób (5,9% ogólnej liczby turystów z Polski).

Województwo małopolskie w 2021 r. odwiedziło 409,7 tys. turystów zagranicznych (12,8% ogólnej liczby turystów). Przyjazdy obcokrajowców do Polski zostały znacznie ograniczone w wyniku pandemii. Liczba noclegów udzielonych obcokrajowcom w 2021 r. wyniosła 1001,0 tys. (11,3% ogólnej liczby udzielonych noclegów). Turyści zagraniczni, podobnie jak i krajowi, w zdecydowanej większości nocowali w hotelach – 333,2 tys. osób (81,3% ogólnej liczby turystów zagranicznych) w których udzielono im 780,4 tys. noclegów (78,0% noclegów udzielonych obcokrajowcom). Najwięcej obcokrajowców korzystających z noclegów odnotowano na kempingach – 34,0% i w hostelach – 22,6%.

W 2021 r. wśród turystów zagranicznych, przybyłych do województwa małopolskiego, 87,8% stanowiły osoby, które na stałe mieszkały na kontynencie europejskim. Większość z nich (75,6%) pochodziła z krajów członkowskich Unii Europejskiej. W tej grupie największe udziały mieli turyści z Niemiec – 20,0%, Francji – 9,4% oraz Czech – 9,3%. Z pozostałych krajów europejskich najliczniejsze grupy turystów przybyły z Wielkiej Brytanii – 12,5% korzystających z noclegów Europejczyków, Ukrainy – 6,6% oraz Norwegii – 2,1%. Województwo małopolskie było atrakcyjnym miejscem pobytu także dla Azjatów. Z noclegu skorzystało 5,0% ogólnej liczby obcokrajowców przybyłych do województwa. Najliczniej reprezentowani byli przez mieszkańców Izraela (57,0% turystów z Azji). Kolejną grupą turystówspoza Europy byli mieszkańcy Ameryki Północnej, głównie Stanów Zjednoczonych (5,8% ogólnej liczby turystów zagranicznych). Wśród korzystających z noclegów byli również mieszkańcy Ameryki Południowej, reprezentowani głównie przez obywateli Meksyku (26,2%) i Brazylii (24,6). Z Afryki przybyło 1,2 tys. osób, a z Australii i Oceanii – 0,8 tys.

Wpływy historyczne:

Już starożytność odcisnęła na tym terenie swój ślad. Od IV w. p.n.e. do IV w. n.e. obecne jest osadnictwo celtyckie, choć od I do IV wieku n.e. pojawiąją się też znaki rzymskiej bytności. Na przełomie VI i VII wieku w dorzeczu górnej Wisły pojawiają się Słowianie a w VIII wieku powstaje gród na wzgórzu wawelskim. Kolejne dziesięciolecia przynoszą chrystianizację plemion małopolskich i podbój Krakowa i ziem dorzecza górnej Wisły przez księcia Polan, Mieszka. Rozpoczyna się okres burzliwych dziejów panowania królewskiego, toczących się na tym terenie przez cały okres średniowiecza i wczesny okres nowożytności aż do rozbiorów Polski, wielkiego księstwa krakowskiego i austriackiej Galicji. Nie ominęły tego regionu powstania: krakowskie i chochołowskie, zrywy Wiosny Ludów i powstanie styczniowe. Nawet autonomia cesarska nie ostudziła gorących serc i głów polskich. Okres wojenny i międzywojenny, wkroczenie wojsk sowieckich do Krakowa, walki z systemem komunistycznym pokazały, że na tym terenie żyją ludzie twardzi, honorowi, oddani najwyższym wartościom. Na tym fundamencie budowali artyści, poeci, ludzie kultury i sztuki.

Symbole regionu

Tym, co przyciąga turystów do Małopolski jest niewątpliwie unikatowe dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze regionu, mnogość wydarzeń kulturalnych, wciąż żywa tradycja, a także wyśmienita kuchnia.W tak bogatym historycznie regionie symboli nie brakuje. Ale najbardziej rozpoznawalne tsą z pewnością: szopka krakowska, lajkonik, smok, bajgiel, koronka koniakowska, żywieckie dziady (maski) i hejnał krakowski. Mnogość symboli jest wynikiem położenia województwa. Na tym, niemałym, obszarze istnieją dodatkowo regiony kulturowe posiadające odrębne nazwy: Podhale, Kielecczyzna, Powiśle Lubelskie, Ziemia sandomierska, Radomskie, Sądecczyzna, Zagłębie Dąbrowskie, Zagłębie Krakowskie, Żywiecczyzna. W Małopolsce występuje ponadto wiele grup etnograficznych posiadających własne obszary zasięgu kulturowego.

Największe atrakcje regionu

Województwo małopolskie jest ważnym ośrodkiem kulturalnym w Polsce. W końcu 2020 r. funkcjonowało tu 101 muzeów (wraz z oddziałami) mieszczących 3114,4 tys. szt. muzealiów. Pod względem liczby placówek województwo małopolskie zajmowało 2 miejsce wśród wszystkich województw (10,8% muzeów w kraju) – po mazowieckim (15,3%). Również 2 miejsce w Polsce przypadało ze względu na zagęszczenie zabytków – po dolnośląskim.

Co więc warto zobaczyć w Małopolsce?

Główne atrakcje turystyczne Małopolski to miasto Kraków, Kopalnia Soli w Wieliczce, Kopalnia Soli w Bochni, były niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, kompleks drewnianych kościołów na Szlaku Architektury Drewnianej, tradycyjny spływ Przełomem Dunajca przez Pieniny, a także najwyższe polskie góry – Tatry oraz miasto Zakopane, nazywane zimową stolicą Polski.

Aktywna jest tu również turystyka pielgrzymkowa (sanktuaria w Kalwarii Zebrzydowskiej i Krakowie-Łagiewnikach, Limanowej, Pasierbcu, Dom Rodzinny Jana Pawła II w Wadowicach, Kaplica na Groniu Jana Pawła II).

Kolejnym celem podróżników są miejscowości uzdrowiskowe (9 w całym województwie).

Turyści doceniają również Festiwale i inną imprezy o charakterze kulturalnym. W województwie odbywa się ich średnio kilkanaście w miesiącu (szczegóły w linku).

Popularnymi obszarami turystyki pieszej i sportów zimowych są pasma górskie Beskidów (m.in.: Beskid Makowski, Beskid Mały, Beskid Niski, Beskid Wyspowy, Beskid Żywiecki oraz Gorce), a także Pieniny i Tatry.

Dla bardziej wymagajacych utworzono Karpacki Szlak Rowerowy, który, wraz ze szlakami łącznikowymi, prowadzi przez najbardziej znane i cenne historycznie miejscowości województwa małopolskiego.

Godne polecenia są szlaki tematyczne, spośród których można wybrać coś dla rodziny, dla grupy i na wyjazdy indywidualne, w zależności od możliwości:

• Małopolska na rowery
• Szlak Architektury Drewnianej
• Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej
• Szlak Kultury Wołoskiej
• Południowo-zachodni Szlak Cysterski

Od 1999 r. w województwie organizowane są Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego, promujące zabytki Małopolski. Już 5 zespołów zabytkowych wpisanych zostało na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Są to:

• Stare Miasto w Krakowie
• kopalnia soli w Wieliczce
• były obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau Muzeum w Oświęcimiu i Brzezince
• klasztor i park pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej
• drewniane kościoły południowej Małopolski w miejscowościach: Binarowa, Blizne,Dębno Podhalańskie, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa.

Na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego znalazły się natomiast:

• comber babski
• emaus
• lajkonik
• pucheroki
• siuda baba
• szopka krakowska, czyli boże narodzenie po krakowsku

Brzmi zagadkowo? To dobry czas, żeby zapoznać się z tymi tradycjami. Najlepiej na miejscu, zapraszamy!

 Opracowała: Aneta Kozak

fot Włodzimierz Płaneta